 Özgül Fobi Nedir?
Özgül fobinin başlıca özelliği, belirli bir nesneden ya da birtakım durumlardan belirgin ve sürekli bir korku duymadır. Korku duyulan uyaranla karşı karşıya gelme, neredeyse her zaman, hemen bir anksiyete (kaygı ve endişe duyma) tepkisi doğurur. Bu tepki, bir panik atağı biçimine de dönüşebilir.
Özgül Fobi Tanısı Kimlere Konur?
Bu kişiler, korkularının aşırı ya da anlamsız olduğunu bilirler. Kimi zaman korkuya katlanılırsa da, çoğu kez, korku duyulan uyarandan kaçınılır. Ancak, korku duyulan uyaranla karşılaşmanın, kaçınmaya, korkuya ya da kaygılı beklentiye yol açması durumu, kişinin günlük işlerini, işle ilgili işlevselliğini ya da toplumsal yaşamını olumsuz yönde etkiliyorsa ya da kişi böyle bir fobisi olduğu için belirgin bir sıkıntı duyuyorsa bu tanı konabilir.
Özgül Fobinin Belirtileri Nelerdir?
Kişi, özgül bir nesne ya da durumun varlığında ya da özgül bir nesne ya da durumla karşılaşmayı beklediği sırada, hem belirgin ve sürekli, hem de aşırı ya da anlamsız bir korku duyar. Korkunun odağı, söz konusu nesnenin ya da durumun bir yönüyle kötü bir sonuç doğuracağı beklentisi olabilir (sözgelimi, düşeceği korkusuyla uçağa binmekten korkabilir, ısırabilecekleri korkusuyla köpeklerden korkabilir, kaza yapacağı korkusuyla araba kullanmak korkabilir).
Özgül fobiler, korkulan nesneyle karşılaşma sonucu ortaya çıkabilecek durumlar olan, denetimini yitirmekten, paniklemekten, anksiyete ve korkunun bedensel görünümlerinden (kalp hızının artması ya da soluk darlığı gibi) ve bayılmaktan korkmayı da kapsayabilir. Sözgelimi, kan ve yaradan korkan kişiler, bayılacak olmaktan da çekinirler; yüksek yerlerden korkan kişiler, başlarının dönecek olmasından da çekinirler; kapalı yerlerden korkan kişiler, denetimlerini yitirip çığlık atmaktan da çekinirler. Özellikle durumsal özgül fobilerde bu gibi çekinmeler olur.
Neredeyse her zaman, korkulan uyaranla karşı karşıya gelir gelmez bir anksiyete duyulur (sözgelimi, kedilerle ilgili özgül fobisi olan bir kişi, neredeyse her zaman, bir kediyle karşı karşıya kalır kalmaz bir anksiyete tepkisi gösterir). Anksiyete ya da korkunun derecesi, genellikle, korkulan uyarana ne denli yakın olunduğuna ve kaçmanın ne denli olanaklı olduğuna göre değişir. Ancak korkunun yeğinliği, korkulan uyaranla her zaman benzer bir ilişki içinde olmayabilir.
Bu korkuya yoğun sıkıntı ve kaygı duygusu, kalp ve nabızda hızlanma, kan basıncı ve kas gerginliğinde artış gibi bedensel tepkiler de eşlik etmektedir. Kişi korku nesnesiyle karşılaştığı ya da kaçma olanağının olmadığı şekilde bir algılaması olduğu zaman gerçek bir panik atağı da yaşayabilmektedir.
Özgül Fobi Türleri Nelerdir?
- Hayvan türü: Korkunun kaynağı, hayvanlar ya da böceklerdir.
- Doğal çevre türü: Korkunun kaynağı, doğal çevredeki nesnelerdir (kasırga, yükseklik ya da su gibi).
- Kan-enjeksiyon-yara türü: Korkunun kaynağı, kan ya da bir yara görmedir ya da enjeksiyon ya da başka bir tıbbi girişim yapılmasıdır.
- Durumsal tür: Korkunun kaynağı, toplu taşıma araçlarına binme, tüneller, köprüler, asansörler, uçağa binme, araba kullanma ya da kapalı yerler gibi özgül bir durumdur.
- Diğer tür: Korkunun kaynağı, yukarıdakilerin dışında kalan bir uyarandır. Tıkanıp boğulma, kusma ya da bir hastalığa yakalanma korkusunu ve “boşluk” fobisini (kişi, duvarlardan ya da yaslanacağı yerlerden uzak olunca düşmekten korkar) kapsayabilir.
 Özgül Fobiler İnsan Yaşamını Nasıl Etkileyebilir?
Özgül fobiler yaşamı kısıtlayabilir ve fobi, türüne göre, belirli iş alanlarında çalışmayı olumsuz yönde etkiler. Sözgelimi, uçağa binmekten korkma yüzünden işyerinde yükselemeyebilir, çok insan bulunan ya da kapalı yerlere girilemediği için toplumsal etkinliklerden uzak durulabilir. Kaçınılan duruma göre fobiler kişinin yaşamını hafiften çok ağır dereceye kadar etkileyebilir. Evden çıkmaktan, yolculuk yapmaktan ya da yemek yemekten kaçınan kişi sosyal yaşamdan giderek uzaklaşabilecek, tıbbi girişimlerden korkan bir kişi ise belki de bu nedenle herhangi bir yaşamasal tehlikeyle karşı karşıya kalabilecektir. Diğer yandan çocukluk çağında izlenen ağır düzeydeki fobilerin, çocuğun psikososyal gelişiminde belirgin düzeyde gerilemeye de yol açabilir.
Özgül Fobi ile Birliktelik Durumları Nelerdir?
Özgül fobiler, sıklıkla diğer kaygı bozukluklarıyla, duygudurum bozukluklarıyla (depresyon) ve madde kullanım bozukluklarıyla birlikte görülür. Toplum örneklemlerinde, diğer bozukluklarla birlikte bulunma oranının % 50-80 arasında olduğu görülmüştür.
Özgül Fobiler Ne Sıklıkta Görülür?
Toplum örneklemlerinde görülme sıklığı oranları % 4-8,8 arasında değişmektedir, yaşam boyu görülme sıklığı % 7,2-11,3 arasında değişmektedir. Kadınlarda iki kat daha sık görülür. Özgül fobisi olanların aile bireylerinde daha büyük sıklıkta görülür. Aile bireyleri arasında daha çok benzer tür fobiler görülür.
Fobilere Yatkınlık Yaratan Etkenler Nelerdir?
- Örseleyici olaylar (bir hayvan tarafından saldınya uğrama ya da kapalı bir yerde kilitli kalmış olma gibi),
- Korku duyulacak durumlarda beklenmedik panik atakları yaşamış olma,
- Başkalarının başına gelen örseleyici bir olayı ya da başkalarının korktuğunu görme,
- Bilgi aktarımıdır (ana-babaların sürekli uyarıları ya da yayın organlarında çıkan haberler gibi).
Özgül Fobi Tedavisi Nasıl Yapılır?
Özgül fobili hatalar genel olarak agorafobili ve sosyal fobili hastaların aksine sürekli bir anksiyete hali göstermezler. Bu nedenle genel olarak tedavi için yardım aramazlar ya da ancak çok zorlandıkları durumlarda tedavi olma isteği içine girerler. Özgül fobisi olan kişilerin yalnızca % 12-30’unun uzmanlara başvurduğu saptanmıştır.
Psikoterapi:
Özgül fobilerin tedavisi, diğer kaygı bozukluklarının tedavisinden genellikle daha kolaydır. Çoğu kez, ilaç verilmeden ve oldukça kısa bir süre içinde tedavi edilebilen bir rahatsızlıktır. Önerilen tedavi yöntemi, korkulan nesne ve durumlarla ilgili akılcı olmayan bilişlerin ortaya çıkarılması ve bunların daha uyumlu bilişlerle yer değiştirmesi ve aşamalı karşı karşıya gelmeyi öne çıkaran Bilişsel-Davranışçı Psikoterapi yöntemidir. Özgül fobisi olanların yaklaşık beşte dördü bu yöntemle tedavi olabilmektedir.
İlaç Tedavisi:
Özgül fobinin ilaç tedavisinde, psikoterapiye yanıt alınamadığında ya da eşlik eden diğer bir ruhsal hastalığın varlığında antidepresan ya da kaygı giderici gibi ilaçlar kullanılabilir.
Kaynaklar:
1- Köroğlu E. Özgül Fobi, Klinik Uygulamada Psikiyatri Tanı ve Tedavi Klavuzları, HYB, Ankara 2009; 333-342
2- Işık E. Özgül Fobi; Çocuk, Ergen ve Erişkinlerde Anksiyete Bozuklukları, 2006; 287-309 |
